In deze blog wil ik je uitleggen wat er zich allemaal in je lichaam afspeelt wanneer je een burn-out hebt (en dat is heel veel), hoe het komt dat je altijd in de “aan-stand” staat, waarom Netflix’en en een wijntje niet bijdraagt aan langdurige ontspanning en herstel. Maar ook wat (volgens mij) de holistische visie op een burn-out is.
Leestijd: ca. 15 min
Wat is een burn-out?
De definitie van “Burn-out” volgens de Dikke Van Dalen: toestand van geestelijke uitputting ten gevolge van langdurige stress. Zelf kan ik er nog wel aan toevoegen dat er naast geestelijke uitputting ook cognitieve en lichamelijke uitputting is.
Wat gebeurt er fysiek als je stress ervaart?
Stel dat zich een gevaarlijke situatie voordoet, bijvoorbeeld wanneer je ergens in de natuur wandelt en plots op een kudde wilde koeien stuit, ze blijken kalfjes te hebben en zijn niet zo blij met jouw komst.
Ze komen dreigend op je afgelopen en jij schiet in de stress.
Overleven is het aller belangrijkste dus treedt het overlevingsmechanisme in werking. Er zijn vijf stressreacties die zich kunnen voordoen; vechten, vluchten, bevriezen, samenkomen/steun zoeken en opgeven/aanpassen. Alle andere functies worden stilgelegd in tijden van nood (spijsvertering, herstel van cellen, rusten, immuunsysteem etc.). Er komen nu een aantal stoffen vrij die het lichaam aanzetten tot actie. Adrenaline is een hormoon dat wordt geproduceerd in het bijniermerg en heeft o.a. een remmend effect op maag, darmen, voortplantingsorganen en immuunsysteem. Adrenaline zorgt aan de andere kant ook voor een soort brandstofinjectie. Het stimuleert de productie van glucose in de lever zodat er meer glucose in het bloed komt voor de spieren en hersenen en stimuleert ook systemen als bloedsomloop en zuurstoftransport. Het vergroot de pupillen (beter kunnen zien) en bevordert zweten (afkoeling bij de actie). Ook verwijdt adrenaline de bloedvaten naar armen en benen zodat extra voedingstoffen en zuurstof de spieren kunnen bereiken, klaar voor de actie. Adrenaline speelt vooral in de piekbelasting een rol.
Na de eerste piek van adrenaline (die slechts een paar minuten duurt) wordt in de bijnierschors cortisol aangemaakt. Cortisol zorgt ervoor dat de overlevingsstrategie ook kan worden volgehouden op de langere termijn doordat het de stressrespons in een deel van de hersenen remt. Het ondersteunt geautomatiseerd gedrag waardoor je energie en tijd bespaart (niet te lang nadenken en snel tot actie overgaan). Cortisol zorgt ook nog o.a. voor:
- verhoging van de bloedsuikerspiegel doordat het de opname remt van glucose door cellen (daardoor bevordert chronische stress het ontstaan van diabetes type 2)
- extra aanmaak van vetten van de ongebruikte glucose in het bloed, voornamelijk in de buikstreek (het bekende bierbuikje of de zwembandjes)
- remt de eiwitsynthese en bevordert eiwitafbraak in de weefsels (cortisol snoept van je spieren) om van deze bouwstenen glucose te kunnen maken, dus extra brandstof
- invloed op het hongergevoel (vaak meer honger bij slaapgebrek)
- tijdelijke verbetering van het geheugen
- bij stressreacties zorgt cortisol voor een remmende werking van het immuunsysteem (bij chronische stress ben je vatbaarder voor infecties)
Naast de hormonen adrenaline en cortisol komt er bij stress en pijn ook een neurotransmitter vrij, endorfine genaamd. Endorfine is een boodschapperstofje die in de hersenen gemaakt wordt. Het heeft een pijnstillende werking waardoor je de stressvolle situaties langer kunt volhouden. Als de stressvolle situatie weer voorbij is geeft endorfine een euforisch gevoel.
Even terugkijkend naar het voorbeeld van de kudde wilde koeien met kalfjes: Adrenaline wordt als eerste gemaakt en zorgt ervoor dat je binnen één seconde klaar bent om actie te ondernemen, je beschikt ineens over een kracht die je nog niet eerder ontdekt hebt bij jezelf (je blijkt harder te kunnen rennen dan normaal bijvoorbeeld). Dan komt cortisol meehelpen om deze actie lang vol te kunnen houden. Ook speelt endorfine een rol hierin, pijntjes worden even niet opgemerkt nu. Als je dan uiteindelijk het poortje bereikt hebt zonder dat je door de koeien omver gelopen bent, komt de enorme opluchting en euforische gevoel van “yes, ik heb het gehaald”, het effect van endorfine dus.
Wanneer het acute gevaar geweken is kunnen we weer ontspannen. Acetylcholine, serotonine en GABA zijn de belangrijkste neurotransmitters die zorgen voor herstel van het lichaam. Ze hebben een remmend effect op de stresshormonen zodat je weer tot rust komt. Acetylcholine activeert de spijsvertering, verlaagt de bloeddruk en vermindert spierspanning. Serotonine en GABA werken in het brein en zorgen voor een positieve stemming, dempt de angst en opwinding, geeft je een fijn gevoel, kalmeren de inspanning en laat je beter slapen. Wanneer je ontspannen bent kunnen de herstelwerkzaamheden plaatsvinden en kan er weer energie naar het immuunsysteem gaan.
Langdurige stress, overspannen, burn-out
In bovenstaand voorbeeld is een acute stresssituatie beschreven en het lichaam reageert meteen om te kunnen overleven. Wanneer de gevaarlijke situatie voorbij is kan het lichaam zich ook vrij snel weer ontspannen en herstellen. In dit voorbeeld is alles in balans.
Helaas maakt je lichaam geen onderscheid tussen reële gevaarlijke situaties (boze koeien) en minder gevaarlijke situaties (een boze baas omdat het werk niet op tijd af is).
Je kunt je wel voorstellen dat wanneer je baas op je moppert dit in je lichaam precies dezelfde reactie veroorzaakt. Zelfs ingebeelde gevaarlijke situaties roept dit op; bijvoorbeeld wanneer je vindt dat het nooit goed genoeg is, dat het altijd beter of sneller kan. Dat soort gedachten is voor het lichaam al reden genoeg voor een stressreactie. En als het dan gelukt is om het beter of sneller te doen, krijg je ook gelijk die beloning van endorfine, dus je denkt goed bezig te zijn en gaat maar door.
Wanneer de (werk)druk al maanden erg hoog is en je lichaam dus ook langdurig in een staat van stress is, wordt het chronisch. Je staat constant “aan” en er komt geen moment meer van “yes, ik heb het gehaald nu kan ik even ontspannen” want er ligt alweer nieuw werk op je bureau. Maar ook een perfectionistische houding of het steeds maar voor anderen willen (of moeten) zorgen brengen je in een constante staat van stress. Een goede manier van ontspannen is deze tijd nog best lastig blijkt wel. Er zijn veel verleidingen die lijken op ontspanning maar die in feite voor je lichaam nóg meer prikkels zijn om te verwerken. Denk aan troostvoeding, televisie, telefoon, sigaretten of alcohol. Je overbelaste systeem krijgt het alleen maar zwaarder. Je lever geeft bijvoorbeeld de afbraak van alcohol voorrang op het afbreken van cortisol, waardoor het hoge niveau cortisol alleen maar toeneemt. Een burn-out ligt op de loer….
Als je langere tijd met veel stress leeft raakt je lichaam een keer overspannen. Zelfs al probeer je te ontspannen dan nog lukt het fysiek niet omdat de cortisol in je bloed ervoor zorgt dat je paraat moet staan voor actie en, zoals al eerder benoemd, het ondersteunt geautomatiseerd gedrag waardoor je in patronen blijft handelen die je het minste energie kosten. Deze patronen hebben er helaas voor gezorgd dat je stresslevel chronisch te hoog is. Je bent in een vicieuze cirkel beland en het is lastig deze te doorbreken. Als deze situatie lang genoeg aanhoudt (stress, niet de juiste ontspanning vinden, nog meer stress, slecht slapen, etc.) dan raakt je lichaam echt uitgeput. Op je wilskracht, cortisol en het fijne gevoel van endorfine wil je nog graag verder maar het lichaam heeft aan de noodrem getrokken en is uitgeput. De problemen ontstaan wanneer de draaglast groter wordt dan de draagkracht. Op dat moment zijn de eisen die gesteld worden door je omgeving of die je jezelf oplegt groter dan je aankan. Het evenwicht tussen de factoren die spanning veroorzaken en de mogelijkheden om stress te voorkomen (of er mee om te gaan) slaan door naar de verkeerde kant. Je bent in een burn-out beland. Symptomen die je ervaart zijn o.a.:
- lichamelijke moeheid: een uitgeput gevoel
- moeite om de aandacht erbij te houden (concentreren)
- moeite om dingen te onthouden
- slaapproblemen (niet kunnen slapen, onrustig slapen)
- prikkelbaar zijn (snel boos of geïrriteerd)
- niet tegen drukte, lawaai of fel licht kunnen
- gemakkelijk huilen
- piekeren
- een gejaagd gevoel
- hoofdpijn
- duizeligheid
- pijnlijke stijve spieren, soms met spierkramp (vaak nek, schouders en rug)
- hartkloppingen
- maagklachten of buikpijn
Welke dingen kunnen extra spanning geven?
Gebeurtenissen
Zowel ernstige als leuke gebeurtenissen kunnen extra spanning geven, bijvoorbeeld het ernstig ziek worden van een naaste, een verhuizing, een nieuwe baan, trouwen, het krijgen van een kind.
Soms gebeurt er te veel in een korte tijd. Het kost inspanning en tijd om de gebeurtenissen te verwerken en je aan te passen aan de veranderingen.
Verplichtingen
Dat zijn alle dingen die je moet of wil blijven doen, zoals de zorg voor de kinderen, het huishouden, je werk of studie, hobby’s, sporten, een cursus, een verbouwing, contacten met familie/vrienden/buren of zorgen voor een oudere of zieke persoon (mantelzorg).
Om al deze dingen te kunnen (blijven) doen, moet je je inspannen en het overzicht bewaren. Als je te veel moet doen blijft er vaak te weinig tijd over om te ontspannen.
Problemen
Problemen ontstaan als belangrijke dingen anders gaan dan je zou willen, bijvoorbeeld een meningsverschil of conflict met je baas, collega’s, familie, partner of kinderen. Of als je zorgen hebt met betrekking tot je gezondheid, werk, studie, geld of woonsituatie.
Problemen kosten altijd extra inspanning omdat je probeert ze op te lossen, te vermijden of ermee om te gaan.
Holistische visie op burn-out
Het vorige deel beschreef wat er fysiek gebeurt in het lichaam en dat het voornamelijk een neuro* hormonale ontregeling is (* m.b.t. het zenuwstelsel). In dit deel kijken we naar het totale beeld van iemand met een burn-out, je bent niet alleen je lichaam namelijk. Volgens de holistische visie ben je een systeem van eenheid: fysiek, emotioneel, mentaal, energetisch en spiritueel.
Op emotioneel vlak gebeurt er ook veel, meestal voeren verdriet en boosheid de boventoon. Hieronder kunnen dan gevoelens als angst, machteloosheid, tekortschieten of frustratie liggen bijvoorbeeld.
Gebeurtenissen, verplichtingen en problemen roepen bepaalde gevoelens op. Sommige situaties zijn nieuw voor je en andere situaties hebben veel raakvlakken met ervaringen in het verleden. Elke indruk wil uitgedrukt worden en elke emotie heeft expressie nodig. Helaas zijn de meeste mensen opgegroeid met uitspraken als “doe maar normaal dan doe je al gek genoeg”, “niet zo aanstellen, nog even doorzetten” of “flink zijn”. Deze uitspraken zorgen er voor dat je je gevoel aan de kant schuift en vooral fysiek en mentaal heel sterk wordt. De niet geuite emoties en niet doorleefde gevoelens worden wel door het lichaam opgeslagen als onbenutte energie. Het lichaam parkeert dit als het ware op een plek waar het er de minste last van heeft. Als dit langere tijd doorgaat vormt zich op de verzamelplaats een energetische blokkade, die als fysieke pijn gevoeld kan worden (pijnlijke spieren, stugge bindweefsels).
Omdat de wilskracht zo sterk ontwikkeld is zijn er veel overtuigingen ongemerkt ingeslopen. Voorbeelden zijn “ik moet het afmaken”, “het moet wel in één keer goed zijn” of “dat doen we altijd zo”.
Christiane Beerlandt schrijft er in haar boek De Sleutel tot Zelf-Bevrijding dit over: “Zo ver doorbuigen dat je knieën er van gaan knarsen. Je blijft maar volhouden ondanks alle pijn en hoeveel signalen je ook krijgt. Energieën worden ingehouden en informatie die je beter wél kunt zeggen wordt achtergehouden. Je duikt liever in elkaar of slikt alles dan dat je de omgeving meedeelt wat je dwars zit of je gevoel uit. Je vult je leven met dingen van buitenaf die je niet werkelijk voeden uit angst om in een zwart gat te vallen”.
Ik vind haar schrijfstijl wel erg dramatisch en heb bovenstaande tekst om die reden ook iets aangepast, maar de strekking klopt naar mijn mening wel.
Nu je zo in je hoofd leeft en het contact met je lichaam verloren bent is het heel makkelijk geworden om je grenzen niet meer te voelen. Je bent niet meer volledig in contact met jezelf maar ook niet meer in verbinding met de wereld om je heen. Als je langere tijd je grenzen negeert is de kans op een burn-out heel groot. En wanneer je dan echt een burn-out hebt zal je je waarschijnlijk wat eenzaam voelen en dat je je gaat afvragen wat jouw doel in het leven is. Dat alles waar jij je mee gevoed hebt de afgelopen tijd meer vulling was dan voeding (zowel geestelijk als lichamelijk).
Wellicht heb je door dit artikel te lezen meer inzicht gekregen hoe het komt dat je eerst energie voor 10 hebt en altijd alles kan doen wat je wil, daarna in een continue “aan-stand” staat en slecht slaapt om vervolgens uitgeblust op de bank te hangen en nergens meer zin in hebt.
Een schrale troost; aan alles komt een eind, zo ook aan een burn-out.
Het is misschien nu nog moeilijk te geloven maar als je eenmaal inzicht hebt waar je uit balans geraakt bent en hoe je jezelf het beste kunt helpen om je leven weer op het juiste spoor te krijgen, zal je merken dat het steeds iets beter gaat.